Temat: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Górali Beskidu Małego najłatwiej i najbardziej ogólnie można by
określić jako górali beskidzkich, jednakże ściślejsza etnografia wyróżnia
wśród nich na omawianym terenie trzy grupy: Żywczaków, Babiogórców
i Kliszczaków.

Górale Babiogórcy- zaznaczyć należy, iż jedynie miasteczko Sucha Beskidzka posiada obecnie elementy kultury górali babiogórskich na "szeroko" przyjętym (w turystycznych granicach- czyli wraz z Pasmem Ślemienskim, Żurawnicy i Jaroszowickiej Góry)obszarze Beskidu Małego i jeszcze ewentualnie Stryszawa, która jest wsią przejściową pomiędzy góralami żywieckimi i babiogórskimi- ale obecnie bardziej jest określana jako żywiecka.

Górale Kliszczacy- tu sprawa jest kontrowersyjna, co do miejscowości kliszczackich w B.Małym, wg części etnografów ( np.U.J.Krzywda) mają oni obecnie zajmować wsie w dolinach Tarnawki, Jaszczurówki i Paleczki , takie miejscowości jak: Tarnawa Dolna, Mucharz, Jaszczurowa, Śleszowice, Skawce, Zembrzyce, Świnna Poremba i Zagórze. Zaznaczyć jednak należy , iż wsie te w XIX wieku, były określane w żródłach najczęściej jako babiogórskie. Jeszcze inni etnografowie, nie widzą Kliszczaków w B. Małym, uważając ,że cały jego teren obejmują Górale Żywieccy.

Górale żywieccy- Żywczacy- niektórzy( większość) etnografowie uważają, że pierwotna północna granica góralszczyzny żywieckiej obejmowała cały obszar Beskidu Małego wraz z jego przedprożem, do miast Biała, Kęty, Andrychów i Wadowice, z miast tych jedynie w Andrychowie w XIX wieku mieszkała ludność góralska, w Bielsku, Kętach i Wadowicach-już Lachy( tak dawniej nazywano pograniczną ludnośc podgórską). Obecne( najczęściej podawane) wsie żywieckie w B.Małym( w granicach turystycznych): Łodygowice, Bierna, Huciska, Porąbka, Międzybrodzia, Czernichów, Tresna, Zarzecze, Rychwałd, Rychwałdek, Pewel Ślemieńska, Hucisko, Łękawica, Oczków, Okrajnik, Kocierz, Łysina, Gilowice, Ślemien, Kocoń, Straconka, Mikuszowice, Pewelka, Wilkowice, Czaniec, Roczyny, Brzezinka Górna, Sułkowice, Targanice, Rzyki, Zagórnik, Kaczyna, Ponikiew, Koziniec, Chocznia Górna, Tarnawa Górna, Las, Kurów, Kuków, Lachowice, Stryszawa, Krzeszów, Targoszów i Andrychów-wieś(XIXw)

Ostatnio edytowany przez harnaś wołoski (2012-04-26 20:15:34)

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

- zasięg Górali Babiogórskich i Kliszczaków w Beskidzie Małym , w ich rozwoju historycznym, na podstawie źródeł z XIX i XX wieku

3

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Bardzo ciekawe  smile

Czy w poszczególnych grupach górali dostrzegalne były lub jeszcze są jakieś różnice, które słychać w np. w gwarze?

http://szlakiibezdroza.blogspot.com/  - wszystko na czasie .

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Różnice- tak oczywiście były w gwarze, głównie w stroju( głównie męskim). Obecnie różnice bardzo mocno się zacierają, widoczne są jeszcze w zespołach prezentujących regionalny folklor. smile

5

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Mam rodowitych mieszkańców z dziada pradziada w Jaszczurowej i porównując mowę ich i mieszkańców Targanic (tych wcześniej urodzonych) czy nawet mieszkańców Andrychowa, to można powiedzieć, że ci ostatni nawiązują bardziej do mowy 'krakowskiej'. wink

http://szlakiibezdroza.blogspot.com/  - wszystko na czasie .

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

różnice w obszyciu przyporów w męskich spodniach:
zielona parzenica babiogórska:

"skromne"obszycia przyporów żywieckich:

smile

7

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Ciekawym w świetle zmian w męskim stroju góralskim, narzuconych 'standaryzacją' w latach 30-ych XXw jest opis ubioru górali z Szczyrku zamieszczony w "Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego..."

"Szczyrk, wś, pow. bialski (Galicya)..... Lud należy do szczepu góralskiego, nosi okrągłe kapelusze filcowe, z nizką budką, obwiedzioną muszelkami nanizanemi na sznurek czerwony i szerokiemi kresami, gunię tabaczkowego koloru z domowego sukna, obszytą czerwonemi taśmami, białe wełniane spodnie, obciśle przystające do ciała i kierpce z surowej skóry"

i tak kilkadziesiąt lat później muszelki przypisano wyłącznie do górali podhalańskich, a nam został się czerwony sznurek... Na szczęście młodzi w Szczyrku zaczynają się znowu nosić z 'kostkami', wbrew 'rabanowi' robionemu przez "Cepelię'

8

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Hm. Określenie granic etnicznych nie jest takie proste. Wielu rysowało palcem po mapie nie zaglądając nawet do wsi beskidzkich. Muszę tu wyjaśnić, że mieszkańcy wsi takich jak: Gilowice, Ślemień, Rychwałd, Łękawica, (Kocoń a nawet Las - choć to wieś zarębna) nie ubierali się po góralsku. Mieli nawet swoją specyficzną gwarę. Gwarę ślemieńską spisał w XIX wieku Stefan Ramułt (twórca pierwszego słownika kaszubskiego). Ten słownik gwarowy zatytułowany "Gwara ślemieńska" został wydany w 1930 r. w Poznaniu już po śmierci autora. Inne źródła jak rękopis Surmianki z pocz. XX wieku, który opisuje ubiór mieszkańców parafii Ślemień jest tutaj ważnym źródłem do etnografii tego terenu (Muzeum Etnogr. w Krakowie). Tradycje te reprezentuje zespół Dolanie z Gilowic, z którego zdjęć znalezionych w necie korzystam. A tak z relacji dziadków i pradziadków  to nigdy nie chodzili w w kierpcach i białych portkach.

Strój męski z doliny Łękawki:

https://lh5.googleusercontent.com/-r5ePfvnYs70/TvcWv2Gue1I/AAAAAAAAA4A/ZSLY0wF7BV0/h120/Stroj4.jpg
https://lh3.googleusercontent.com/-DBk2JF4P5tQ/TvcWX4EMlyI/AAAAAAAAA3o/u65yN7dJZRs/h120/stroj1.jpg

Strój kobiecy:

https://lh3.googleusercontent.com/-FkrARh8HCnI/TvcWmAW_VKI/AAAAAAAAA34/AVnCrV7TDi0/h120/stroj3.jpg
https://lh5.googleusercontent.com/-FcvXNEqOI_U/TvcWfgMLQEI/AAAAAAAAA3w/FzUCTEUZRLw/h120/stroj2.jpg

9

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

^^^
Zygmo co takie małe te obrazki?

http://szlakiibezdroza.blogspot.com/  - wszystko na czasie .

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Hm.Zygmo i tak i nie. Tzw. Dolan opisał Jan Gąsiorek z Gilowic, z którym nie do końca-lub wcale -nie zgadzają się z jego opiniami etnografofie badajacy nasze tereny. Co do dziadków i pradziadków( czyli początek XX wieku), to i owszem w tym okresie juz nie chodzono po góralsku-patrz opis-"Północna granica góralszczyzny w Beskidzie Małym". Zaś wszystkie źródła z XIX wieku ( m.in:Pol, Szchnaider, Janota pochodzący z tąd , bo z Kęt)- a więc z okresu tzw. jeszcze "żywej" góralszczyzny- przedstawiają ww. wsi jako typowo góralskie.  Granica zasięgu ubioru góralskiego noszonego na codzień, na naszym terenie, zaczeła się cofać z północnych skłonów Beskidu Małego na południe już w drugiej połowie XIX wieku, do Szczyrku, Lipowej, Jeleśni, Lachowic. A co do ubiorów noszonych np. w Łękawicy- to Roman Reinfuss podaje tą wieś jako przykład występowania na tym terenie PORTEK WAŁASKICH- a więc odzienia typowo góralskiego!. smile

Ostatnio edytowany przez harnaś wołoski (2011-12-26 22:22:20)

11

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Zachęcam zainteresowanych do przeczytania artykułu Czy istnieje koziański strój ludowy?, na stronach Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Kóz (tam również inne artykuły).

12

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

harnaś wołoski napisał/a:

Hm.Zygmo i tak i nie...

Nie do końca zgodzę się z Tobą Harnasiu. Trzeba zwrócić uwagę na tło historyczne. Pierwsze wsie w dolinach zostały lokowane na prawie niemieckim w I poł. XIV wieku (Rychwałd, Gilowice, Łękawica, Ślemień, Krzeszów) ale także Mucharz jako najstarsza parafia z XIII w. (Ciekawe skąd tak wcześnie Wołosi nadali nazwę Mucharzowi?). Fala pasterzy wołoskich zawitała w nasze tereny później. Oto w XVI wieku powstają nowe wsie zarębne. Pytanie jest na ile wsie w dolinach przejęły kulturę pasterzy?

Gilowice
Ze wsi w dolinach wymienionych przeze mnie wcześniej można ustalić strój dla 2 poł XIX wieku. Mówią o tym wymienione przeze mnie źródła. Poza tym przed wojną kierownik szkoły w Gilowicach Władysław Latkiewicz zbierając materiały do Monografii Gilowic napisał, że ostatnia kobieta, która ubierała się po staremu (wiązała czuby) zmarła na początku XX wieku. Stąd wnioskuję, że był to strój kobiecy w 2 poł. XIX w. taki jak opisała go Surmianka. Tak też w słowniku gwary ślemieńskiej pisanym w 2 poł. XIX w. są wymienione elementy stroju męskiego - np. westki (kamizelki) czerwone i turkusowe.
Być może wcześniej był u nas noszony strój góralski? Jednak musiało to być bardzo dawno. Dzisiaj już nikt tego nie pamięta - jedynie jest kupowany w celach komercyjnych smile . Próba odszukania starych strojów gilowskich i rekonstrukcja s została podjęta w latach 60-tych przez członków zespołu Gilowianka. Wtedy to okazało się już, że gilowianie nie ubierali się po góralsku.

Pierwsza próba rekonstrukcji stroju Gilowian (1963 rok):
https://lh6.googleusercontent.com/-4umrpn5c-rc/TvtuSbqpBiI/AAAAAAAAA4I/efVzqOiL2ok/s722/Gilowianka1.jpg

https://lh4.googleusercontent.com/-0TToSzznVS8/Tvtw7brng0I/AAAAAAAAA4c/IxDbmLfb6io/h120/Gilowianka2.jpg


Istotnie Reinfuss zaznaczył na mapce Łękawicę, lecz nie zaznaczył, czy to odzienie z góry Łękawicy , czy z dołu? Oba Kocierze, Łysina, Okrajnik - to już wsie góralskie. Mogło tu dojść do przemieszczenia, zmiany miejsca zamieszkania i co nie oznacza, że tak właśnie się ubierano.

Zastanawia mnie jeszcze gdzie się zapodziała księga sądowa państwa ślemieńskiego, skoro zachowała się księga państwa żywieckiego i suskiego?

Ostatnio edytowany przez Zygmo (2011-12-28 20:46:12)

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Wg. teorii folklorysty( nie mylić z etnografem) Jana Gąsiorka z Gilowic, na podstawie- "Stroje ludowe na Żywiecczyźnie"Jan Gąsiorek,2007r., na Żywiecczyźnie w XIII-XVI wieku nastąpiło zderzenie się róznych fal osadniczych, pierwotnej z Małopolski i Śląska o charakterze rolniczym i nieco późniejszej wołosko-pasterskiej. W ten sposób wytworzyły się 3 grupy ludności o odmiennej kulturze i strojach ludowych zamieszkujące ten region- Dolanie, Lasi i Wałasi-Górale. Charakterystyka poszczególnych tych grup i strojów ludowych Żywiecczyzny: odmianę strojów dolańskich wytworzyła ludność we wsiach wschodniej części Żywiecczyzny przez osadników z Małopolski-mieszkańców tych wsi górale nazywali Dolokami, lub Dolanami, ponieważ mieszkali we wsiach w dolinach rzek. Strój dolański, to mieszanina stroju góralskiego, krakowskiego,śląskiego i mieszczańskiego. Drugą odmiane strojów laskich wytworzyła ludnosć przybyła ze Śląska, a zamieszkała w północnej cześci Żywiecczyzny, poza rzeką Sołą, siegając po Bielsko-Białą i Kęty. Trzecią odmianę strojów góralskich wytworzyła ludnosć wsi zarębnych, które założyli Wałasi, których mieszkańcy dolin nazywali Kipcorami, dlatego ,że nosili kierpce. Natomiast czwartą odmianę strojów mieszczańskich wytworzyła ludność zamieszkała w mieście Żywcu, która przejmowała cechy kultury dworskiej. Po pierwszej wojnie światowej zupełnie zanikł tutejszy strój ludowy. Tyle folklorysta Pan Gąsiorek.  Konsultowałem to  z głównymi etnografami tego terenu. Etnografowie ci mają inne zdanie na ten temat i uważają cały obszar Zywiecczyzny- w tym tereny kotliny Żywieckiej, kulturowo za góralskie.
Temat cofania się strojów góralskich, na Żywiecczyźnie bardzo dobrze ilustruje, np. anonimowy rekopis z lat 1875-1885 - opisany w dziale: "Północna granica góralszczyzny w Beskidzie Małym".
Wiele wsi w dolinach górskich w polskich Karpatach, powstawało albo na prawie niemieckim ( co widać nawet w nazwach-np. Waksmund ), lub były zasiedlane  przez rolniczą ludnosc małopolską, przed XV-XVI wiekiem, a więc przed główną falą wołoską w naszych Karpatach, ale w późniejszych czasach ulegały w kulturze mniej lub bardziej góralizacji, lub pod pewnymi czynnikami szybko traciły te lulturę- patrz przykład Zembrzyc, opisany w dziale "Północna granica...."
Tak czy owak, zagadnienie tzw.Dolan, jest ciekawe smile

Ostatnio edytowany przez harnaś wołoski (2011-12-28 22:04:53)

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

Gooral z tymi muszelkami w Szczyrku, to bardzo ciekawa sprawa, nie wiedziałem o tym wczesniej smile

15

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

harnaś wołoski napisał/a:

Gooral z tymi muszelkami w Szczyrku, to bardzo ciekawa sprawa, nie wiedziałem o tym wczesniej smile

polecam 'biblioteki cyfrowe', poniżej źródło o Szczyrku smile

http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geogra … Tom_XI/875

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

potwierdzenie wpływów babiogórskich w Suchej Beskidzkiej.
Regionalny zespół-"ZIEMIA SUSKA"  w portkach babiogórskich-charakterystyczna zielona parzenica:

smile

17

Odp: Podział etnograficzny góralszczyzny w Beskidzie Małym

http://www.lipowa.pl/strona/86/kultura_i_tradycja